โครงการพัฒนาดอยตุง (พื้นที่ทรงงาน) อันเนื่องมาจากพระราชดำริ - พ.ศ. 2531-ปัจจุบัน

โครงการ พัฒนาดอยตุง (พื้นที่ทรงงาน) อันเนื่องมาจากพระราชดำริ มีพื้นที่ทั้งหมด 93,515 ไร่ ติดชายแดนสหภาพเมียนมาร์ มีหมู่บ้านในพื้นที่โครงการ 29 หมู่บ้าน ประชากรที่อาศัยอยู่เป็นชาวไทยภูเขาและชนกลุ่มน้อย 6 เผ่า จำนวนคนประมาณ 11,000 คน

­

เมื่อ สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีได้เริ่มทรงงานที่โครงการพัฒนาดอยตุงฯ ในปี พ.ศ. 2531 ขณะนั้น สภาพพื้นที่ดอยตุงซึ่งอยู่ในเขตป่าสงวนแห่งชาติ มีสภาพเป็นป่าเสื่อมโทรม ชาวบ้านเลี้ยงชีพด้วยการทำไร่เลื่อนลอย ปลูกข้าวไร่ ซึ่งพอกินแค่ 6 เดือน ดอยตุงยังเป็นพื้นที่ทุรกันดาร ไม่มีถนน น้ำ หรือไฟฟ้า ฝิ่นจึงเป็นพืชสำคัญของพวกเขา เพราะมีคนมาซื้อถึงที่ และเป็นยา รักษาโรคขนานดี ซ้ำร้ายยังมีการค้าอาวุธสงคราม กองกำลังชนกลุ่มน้อย และการค้ามนุษย์ อีกด้วย

­

พระ ราชปณิธานในการพัฒนาดอยตุงของสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี คือ การช่วยคนให้สามารถช่วยตัวเอง และทำให้คนกับป่าอยู่ร่วมกันได้ การดำเนินงานของโครงการฯ จึงเป็นการปลูกป่า ปลูกคนขนานกันไป ชาวบ้านที่เคยปลูกฝิ่นกลายมาเป็นแรงงานปลูกป่า ได้รับค่าจ้างทุกๆ 10 วัน เป็นการเปลี่ยนรายได้จากงานทุจริตมาเป็นงานสุจริตทันที คนก็ได้ประโยชน์ ป่าก็ได้ประโยชน์พร้อมๆ กัน

­

สมเด็จ พระศรีนครินทราบรมชาชนนี ทรงเชื่อว่าไม่มีใครอยากเกิดมาเป็นคนไม่ดี แต่ความยากจนและขาดโอกาสทำให้พวกเขาไม่มีทางเลือกอื่น โครงการพัฒนาดอยตุงฯ จึงมุ่งสร้างงานที่มีรายได้มั่นคง โดยมีปรัชญาการทำงาน คือ อะไรที่ชาวบ้านถนัดและทำได้ดีอยู่แล้ว ไปเสริมให้ดียิ่งขึ้น จึงมุ่งผนวกภูมิปัญญาท้องถิ่นเข้ากับการทำธุรกิจแบบสากล โดยได้ว่าจ้างนักออกแบบมาทำงานร่วมกับคนในท้องถิ่น เพื่อร่วมกันสร้างสรรค์ผลิตภัณฑ์สินค้าที่มีเอกลักษณ์ ได้คุณภาพตามมาตรฐาน และเป็นที่ต้องการของตลาดสากล จึงได้สร้างธุรกิจที่หลากหลาย เพื่อสร้างงานให้ทุกกลุ่มคนในพื้นที่ ไม่ว่าจะผู้หญิง ผู้ชาย วัยทำงานหรือวัยชรา และเพื่อลดความเสี่ยงในการทำธุรกิจประเภทเดียว งานที่โครงการพัฒนาดอยตุงฯ อาทิเช่น ด้านการเกษตร ตั้งแต่การจ้างปลูกและดูแลป่าเศรษฐกิจ ได้แก่ การปลูกกาแฟและปลูกแมคคาเดเมีย การเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อพันธุ์ไม้ การอนุบาลจนถึงการดูแลไม้ดอกไม้ประดับ เพื่อจำหน่ายและตกแต่งสวนแม่ฟ้าหลวง ด้านหัตถกรรม มีโรงงานทอผ้า โรงงานทอพรม โรงงานกระดาษสา และโรงงานเซรามิค ด้านการแปรรูปอาหารจากผลผลิตในป่าเศรษฐกิจ และด้านการท่องเที่ยว มีงานในห้องอาหาร บ้านพัก ฯลฯ กระบวนการผลิตต่างๆ เน้นความเรียบง่าย ไม่ซับซ้อน แต่จะพึ่งการปรับแต่งของเทคโนโลยีที่มีตามท้องถิ่น และลดการพึ่งพาพลังงานจากภายนอก

­

การ สร้างงานและรายได้ไม่ได้หยุดอยู่เพียงแค่งานผลิตขั้นต้น แต่เน้นการสร้างสรรค์เพื่อเพิ่มมูลค่า ด้วยการแปรรูปและออกแบบ ให้ตรงกับความต้องการของตลาด กาแฟที่ได้จะนำมาคั่ว และบรรจุขาย หรือทำเป็นเครื่องดื่มเพื่อบริการในร้านคาเฟ่ดอยตุง ผ้าทอมือจะแปร เปลี่ยนเป็นเครื่องนุ่งห่มหรือของตกแต่งบ้าน แผ่นกระดาษสาก็กลายมาเป็นสมุดหรือกล่องของขวัญสวยงาม ประโยชน์ของการแปรรูปเช่นนี้ ทำให้คนในท้องถิ่นสามารถกำหนดราคาสินค้าเองได้ แทนที่จะต้องเผชิญกับปัญหาราคาผลผลิตที่ไม่แน่นอน

­

รายได้จากธุรกิจเพื่อสังคมต่างๆนี้ ทำให้โครงการพัฒนาดอยตุงฯ สามารถเลี้ยงตัวเองได้ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2544 ซึ่งตรงตามเป้า หมายที่วางไว้ตั้งแต่เริ่มต้นโครงการ ที่ต้องการใช้งบประมาณแผ่นดินให้น้อยที่สุดภายในปีที่ 14 ของการดำเนินงาน ถือเป็นต้นแบบของโครงการพัฒนาที่ประกอบธุรกิจจนสามารถเลี้ยงตัวเองได้ และนำผลกำไรนี้ไปใช้เพื่อการพัฒนาต่อ โดยไม่ต้องพึ่งพาทุนหรือการกู้ยืมจากที่ใด

­

สมเด็จ พระศรีนครินทราบรมราชชนนีมีพระราชประสงค์ที่จะช่วยคนบนดอยตุงให้ช่วยตัวเอง ได้ โครงการพัฒนาดอยตุงฯ จึงมีกำหนดเวลาสิ้นสุดการดำเนินงาน ภายในปี พ.ศ. 2560 รวมระยะเวลา 30 ปี ฉะนั้น อีกไม่ถึง 10 ปี ชุมชนบนดอยตุงจะต้องรับ ผิดชอบดูแลบริหารจัดการธุรกิจและกิจการต่างๆ ที่โครงการพัฒนาดอยตุงฯ ได้ริเริ่มไว้ให้พัฒนาก้าวหน้าต่อไป การพัฒนาในช่วงสุดท้าย จึงเน้นที่การพัฒนาคน ซึ่งได้ดำเนินงานทั้งในและนอกระบบการศึกษา เพื่อให้คนในพื้นที่มีความมั่นใจ สามารถคิดเป็นทำเป็น แก้ปัญหาได้ด้วยตัวเอง และมีความภาคภูมิใจในถิ่นกำเนิดและวัฒนธรรมของตนเอง ทำให้พวกเขาพร้อมที่จะเป็นผู้นำเพื่อที่จะพัฒนาดอยตุงสืบต่อไป

­

ใน ปี พ.ศ. 2546 สำนักงานสหประชาชาติว่าด้วยยาเสพติดและอาชญากรรม (UNODC) ยอมรับว่าโครงการพัฒนาดอยตุงฯ เป็นหนึ่งในโครงการต้นแบบการพัฒนาเพื่อแก้ไขปัญหายาเสพติดอย่างยั่งยืนของ โลก

การขยายผลการพัฒนา

โครงการปลูกป่า
ใน ปี พ.ศ. 2548 มูลนิธิแม่ฟ้าหลวงฯ ร่วมกับมูลนิธิสยามกัมมาจล ได้ขยายผลบทเรียนการปลูกป่าจากโครงการพัฒนาดอยตุงฯ ไปยัง โครงการปลูกป่าเฉลิมถาวรพระเกียรติฯ บนพื้นที่ 14,015 ไร่ ที่ ต.เทอดไทย อ.แม่ฟ้าหลวง จ.เชียงราย โครงการใช้
หลักการ ‘ปลูกป่า ปลูกคน’ ซึ่งเน้นการแก้ไขปัญหาความยากจน ต้นเหตุของการบุกรุกป่า เช่นเดียวกับดอยตุง คือ มีการส่งเสริมการพัฒนาอาชีพและยกระดับความเป็นอยู่ไปพร้อมๆ กับการปลูกป่า ส่วนวิธีการปลูกป่านั้น จะเป็นการ ปลูกป่าแบบปลูกเสริม คือไม่ตัดต้นไม้เดิมทิ้ง แต่ปลูกพันธุ์ไม้ถิ่นที่เหมาะสมกับภูมินิเวศน์ของพื้นที่และที่เป็นประโยชน์ กับท้องถิ่น เสริมลงไปในพื้นที่ป่าเสื่อมโทรม เพื่อคืนความหลากหลายทางชีวภาพและความสมบูรณ์ให้ระบบนิเวศน์ของธรรมชาติ

โครงการในต่างประเทศ
ตั้ง แต่ปีพ.ศ. 2545 มูลนิธิแม่ฟ้าหลวงฯ ได้ขยายผลการพัฒนาทางเลือกในการดำรงชีวิตที่ยั่งยืนไปยังประเทศที่ต้องการ ความร่วมมือในการพัฒนา ปัจจุบัน มูลนิธิแม่ฟ้าหลวงฯ ยังดำเนินงานอยู่ในจังหวัดบัลก์ สาธารณรัฐอิสลามอัฟกานิสถาน และจังหวัดอาเจะห์ สาธารณรัฐอินโดนีเซีย และเคยดำเนินงานอยู่ในรัฐฉาน สหภาพพม่าจนปี พ.ศ.2547 อีกด้วย

มหาวิทยาลัยที่มีชีวิต
มหาวิทยาลัย ที่มีชีวิต เป็นแนวความคิดในการเผยแพร่การพัฒนาทางเลือกในการดำรงชีวิตอย่างยั่งยืน (SALD) ในรูปแบบเชิงรับ ซึ่งสอดคล้องและเสริมกับการดำเนินงานเผยแพร่ในเชิงรุก หรือการขยายโครงการไปในพื้นที่อื่นๆ ในแต่ละปี มีผู้สนใจจากทั้งในและต่างประเทศเดินทางมาศึกษาดูงาน แลกเปลี่ยน เรียนรู้ และฝึกอบรมที่ดอยตุงในเรื่องการพัฒนาทางเลือกในการดำรงชีวิตที่ยั่งยืนและ การทำธุรกิจเพื่อสังคมเป็นจำนวนมาก มูลนิธิแม่ฟ้าหลวงฯ จึงพยายามพัฒนาโครงการพัฒนาต่างๆ ที่ดำเนินงานอยู่
ให้กลายแหล่งแลก เปลี่ยนเรียนรู้ของผู้ที่สนใจการพัฒนาเพื่อความยั่งยืน (Sustainability) และมีคนเป็นศูนย์กลาง (Human-centric). การดำเนินงานควบคู่กันทั้งเชิงรุกและเชิงรับทั้งในและต่างประเทศนี้ จะทำให้มูลนิธิแม่ฟ้าหลวงฯ มีประสบการณ์และบทเรียนที่หลากหลายและเพิ่มพูนอย่างต่อเนื่อง ส่งผลให้รูปแบบและวิธีการแก้ปัญหาและการพัฒนาชุมชนมีประสิทธิภาพและ ประสิทธิผลมากยิ่งขึ้น สามารถให้คนได้มาแลกเปลี่ยนเรียนรู้และนำไปประยุกต์ใช้ในสภาพภูมิสังคมต่างๆ และเกิดประโยชน์ขยายวงสู่คนจำนวนมากขึ้นเรื่อยๆ